بازی کودک و نوجوان

اهمیت بازی در زندگی کودک آنچنان آشکار و واضح است که نیازی به استدلال ندارد. بازی نه تنها برای حرکت اندام های گوناگون بدن، پرورش عضلات و صرف انرژی اضافی ضروری است بلکه به کودک در شناخت محیط و تسلط بر آن کمک می کند. علاوه بر این بازی موقعیتهای مناسبی را برای سنجش توانایی های خود در اختیار کودک می گذارد و به کودک کمک می کند تا بین واقعیت و تخیل تفاوت قائل شود.

بازی در رشد شخصیت و رشد شناختی کودکان بسیار تاثیر گذار است، همچنین بازی در درمان مشکلات عاطفی و اختلالات رفتاری یکی از ابزارهای قدرتمند در دست درمانگران متخصص کودک است. در بیانیه جهانی حقوق کودکان که از سوی سازمان ملل متحد تنظیم شده است، حق استفاده از فرصت های کامل برای بازی، تفریح و تخلیل آزاد از جمله حقوق مسلم کودکان معرفی شده است. اکنون برآنیم تا در این مقاله اثرات بازی را بر رشد کودکان آشکارتر سازیم و بررسی اجمالی بر انواع بازی ها در دهه حاضر داشته باشیم.

در ابتدا ویژگی های بازی را بررسی می کنیم زیرا بازی در نزد کودکان خردسال ویژگی هایی دارد که آن را از بازی کودکان بزرگسال متفاوت می کند. مواردی که در زیر عنوان تفاوت های بازی آنها را روشن می کند:

تکامل بازی

بازی کودکان خردسال عبارت است از حرکات اتفاقی که بسیار ساده است اما به تدریج با رشد ذهنی کودک بازی هم پیچیده تر می شود. بازی کودکان در سالهای اول و دوم مدرسه از یک طرف خصوصیات بازی کودکان خردسال را دارد و از طرف دیگر مشخصات بازی کودکان بزرگسال را دارد.

رابطه افزایش سن وتعداد بازی ها

معرف است که به سالهای آخر دوران کوکی «دوران بازی» گفته می شود علت این مسئله آن است که کودکان در این سالها هم وقت بسیاری را صرف بازی می کنند وهم بازی آنها از تنوع بسیاری برخوردار است . شاهد کم ترین تعداد بازی در سنین ۶-۴ سالگی هستیم و بیشترین تنوع بازی کودک را در سنین ۹-۷ سالگی می بینیم. اما از ۹ تا ۱۳ سالگی به تدریج از تعداد بازی ها کاسته می شود؛ که دو علت دارد یکی آنکه با افزایش سن کودک ، زمان کم تری برای بازی وجود دارد و دیگر اینکه قدرت ذهنی کودک با افزایش سن امکان تمرکز طولانی تر بر یک بازی را می دهد.

رابطه افزایش سن و تداوم بازی

یک کودک خردسال به دلیل توانایی ذهنی محدود در تمرکز ، به سرعت از یک اسباب بازی خسته می شود به سراغ اسباب بازی دیگر می رود از این رو برای پاسخگویی به تمایل و علاقه یک کودک خردسال ، تا حد ممکن بایستی اسباب بازی های گوناگونی برای وی فراهم کرد در حدود دو سالگی حد متوسط میزان تمرکز و علاقه کودک به یک بازی خاص ۷ دقیقه و در ۵ سالگی ۱۳ دقیقه است.

رابطه افزایش سن و میزان فعالیت بدنی در بازی

کودکان خردسال بیشتر به بازی های پرجنب و جوش می پردازند تا کودکان بزرگسال. تمایل به انجام بازی های پرجنب و جوش در سه سال اول مدرسه بارز است اما از سال چهارم به بعد به تدریج این تمایل کاهش می یابد.

قواعد و تشریفات بازی

در بازی کودکان خردسال قواعد و تشریفاتی برای نوع اسباب بازی و روند بازی کمتر است اما با افزایش سن به تدریج این آزادی و قانون و تشریفات در کودکان کاهش می یابد. در دوره نوجوانی بازی فعالیتی جدی به همراه مقررات و تشریفات خاص خود است.

اکنون قصد داریم انواع بازی را در نزد کودکان شناسایی کنیم :

۱- بازی آزاد (تمرینی)

۲- بازی نمادین

۳- بازی سازنده بین کودکان وجود دارد که به شرح اجمالی هر یک می پردازیم.

بازی آزاد(تمرینی ) بازی مخصوص دوره حسی – حرکتی است یعنی تا پایان ۲ سالگی است هر چند ممکن است در سالهای بعد نیز چنین بازی در بین کودکان دیده شود. در بازی آزاد و اختیار در حقیقت کودک به دنبال کشف محیط و عوامل آن است برای روشن تر شدن مفهوم نهفته در گفته های بالا به یاد بیاورید که یک کودک ۹ ماهه چند بار امکان دارد اسباب بازی را از درون کالسکه به بیرون پرت کند یا یک شئ را سمت خود بکشد.

بازی نمادین: نقطه آغاز در شکل گیری بازی نمادی توانایی تقلید است. در اواخر دوره حسی – حرکتی یعنی پایان ۲ سالگی تقلید در کودک مشاهده می شود اما این تقلید تنها در حضور الگو است مثلا اگر مقابل چشم کودک شکلک در بیاورید او هم همین کار را می کند اما با گذشت زمان، این رفتار در غیاب الگو نیز تکرار می شد. در حقیقت کودک پس از آن که توانست در غیاب الگو نیر رفتار وی را تقلید کند به تدریج بازی نمادین آغاز می شود. برای نمونه ، کودک با به حرکت در آوردن یک تکه چوب و تقلید صدای شلیک توپ ، آن را یک تانک فرض می کند. کودک بیشتر بازی های نمادی خود را از از کودکان بزرگتر ، به خصوص برادران و خواهران خود می آموزد. در واقع بازی نمادین که کودک انجام می دهد بازتابی است از فرهنگی که در آن زندگی می گند. وقایعی که در اطرافش رخ می دهد. آنچه توسط کوک شنیده یا دیده می شود در بازی او به شکل تقلید آمیزی تکرار می شود. از جمله بازی های نمادین می توان به موارد زیر اشاره کرد:

خانه بازی و مهمان بازی: این گونه بازی ها بازتابی از کلیه وظایف روزمره در خانواده و مراسم پذیرایی از مهمان است.
خرید و فروش
تجسم وسایل نقلیه ( ماشین و یا قطار سواری)
تنبیهی ( مانند نقش پلیس را بازی کردن)
آتش سوزی و آتش نشانی
کشتن و مردن
تجسم قهرمانان افسانه ای.

بازی سازنده: در بازی ای که کودک انجام می هد سازندگی عنصری بسیار مهم است. تقریبا تا ۵-۶ سالگی اگر ترکیب و اتصالی از اشیاء گوناگون در بازی کودک انجام شود کاملا اتقاقی است در واقع کودک بدون هیچ نقشه قبلی اشیاء را به یکدیگر متصل می سازد. این بازی در بین کودکان بسیار واقع بین یا بسیار خیال پرداز چندان اجرا نمی شود. به عبارتی دیگر چنین کودکانی چندان علاقه ای به بازی سازنده ندارند. نخستین شکل از بازی سازنده را می توان در خاک بازی یا گل بازی کودکان مشاهده کرد.

روانشناسان مراحل رشد شناختی را با بازی وانمودسازی ( فرض کنیم کارتون خالی تلوزیون صفینه فضایی است) تطابق داده اند و مشخص شده است برای بازی وانمود سازی درجاتی از رشد شناختی باید حاصل شده باشد ( در کودکان مبتلا به اتیسم این نوع بازی دیده نمی شود) . از دیگر فرضیه های مربوط به این حوزه آن است که بازی می تواند بر رشد هوش (شناختی) اثر گذار باشد و موجب افزایش آن شود. پژوهش ها در مورد خانواده های مرفه و کم در آمد که امکانات متفاوتی را از لحاظ بازی و اسباب بازی در اختیار کودکان خود قرار می دهند نشان داده است کودکان خانواده های کم در آمد در این زمینه دچار مشکل هستند و هرگاه مداخلاتی جهت دوره های بازی برای کودکان آنها فراهم شده است مسئله حل شده است. همچنین پژوهش ها مشخص کرده است که کودکان خانواده های کم در آمد که محدودیت در بازی و اسباب بازی دارند در سالهای اولیه دبستان بیشتر دچار مشکل هستند.

بنابراین بازی بر رشد شناخی که در ارتباط تنگاتنگ با هوش است موثر است. زیرا کودکان پیش دبستانی بیشتر از طریق حواس و اثری که خودشان بر پیرامونشان ، یا دیگران و فضای اطراف بر خود آنها دارند یاد می گیرند تا از طریق تفکر منطقی . بازی هماهنگی مغز و دست و انطباق حواس را بالا می برد، در بازی کودک متوجه اثر همسالانش بر خودش و بالعکس اثر رفتارها و گفتارها بر دیگران می شود. او از طریق بازی با سایر کودکان متوجه می شود که چگونه دیگران بر او و او بر دیگران اثر دارند که در موفقیت او در آینده بسیار مهم است. در بازی با دیگران ترتیب و نوبت را متوجه می شود. در بازی با دیگران قواعد بازی؛ نتیجه نقض آن و تقلب و .. بر کودک آشکار می شود. در واقع کودک به وسیله بازی تقاط قوت و ضعف خود را می شناسد ، در چه بازی توانمند و پیروز و در کدام بازی ها احتمال شکست بیشتری دارد.

مهارت های اجتماعی او اینجا در بازی با همسالان پرورش پیدا می کند، معضلی که امروزه خانواده های تک فرزند یا خانواده های با ارتباط اجتماعی کم که کودک ساعتهای زیادی را در خانه و تنها است ، دچارش هستند.

همانطور که عنوان شد بازی وانمودسازی که با رشد شناختی در ارتباط است در اصل با تخیل در ارتباط است. پژوهش ها نشان داده است کودکانی که ساعاتی در روز را به بازی وانمود سازی می پردازند از توانایی های ذهنی بالاتری برخوردارند و البته با پیشرفت تکنولوژی در عصر حاضر و اثر آن بر زندگی انسان و البته کودک قرن ۲۱ می بایستی نیم نگاهی نیز به این مسئله داشته باشیم.بازی کودک و نوجوان

در بررسی بازی ها در عصر حاضر نمی توان اثر تکنولوژی را بر زندگی و البته بازی انسان یا کودک عصر حاضر نادیده گرفت ، رایانه ها که امروزه در بیشتر ساعات فعالیت های زندگی انسان راه یافته اند مانند هر ساخت دست بشری دو روی سکه دارند. یک روی آن بهره گیری و اثر مثبت آن برای سرعت بخشی و دقت در کارها و کمک در پیشرفت امور است و روی دیگر آن استفاده ی نابجا و غلط و گاه آسیب رسان است. به هر حال این تکنولوژی با علاقه کودکان به گوشی همراه والدین و استفاده از بازی های آنها در زندگی کودک وارد می شود . اکنون بر آنیم اثر مثبت و مفی چنین بازی های را بررسی کنیم.

دسته از بازی های رایانه ای حالت جنگی دارد که در آن فرد باید برای رسیدن به امتیاز و برنده شدن با نیروی اهریمنی بجنگد. استمرار چنین بازی هایی کودک را پرخاشگر و عصبی می کند. متاسفانه خشونت مهم ترین محرکه ای است که در طراحی بازی های جذاب رایانه ای به حد افراط از آن استفاده می شود گاه چهره های معروف هالیوود که با معیارهای ارزشی در فرهنگ ما فاصله دارند در این بازی ها به صورت قهرمان معرفی می شوند.

اثر چنین بازی هایی بر کودکان قابل بررسی و تامل است . کودکانی که ساعات زیادی را در طول روز به بازی های رایانه ای می پردازند منزوی و در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران به خصوص سایر همسالان دچار مشکل می شوند ، روحیه انزوا طلبی در آنها شدت گرفته و کودک را از خانواده و سایر دوستان جدا می کند که خود سرآغازی برای بروز ناهنجاری های اخلاقی ، رفتاری، هیجانی و … است. لذا والدین هوشیار و مسئولیت پذیر که می بایستی اثر نامطلوب بازی رایانه ای را به کودک خود در نظر داشته و از سپری کردن ساعتهای طولانی به چنین بازی هایی اجتناب کنند از طرفی دیگر سایر پژوهش ها از اثر مثبت بازی هایی رایانهای نیز خبر می دهند . بازی های رایانه ای از جمله بازی های سودمند در آموزش وزن، جهت یابی موقعیت، کیفیت ، زمان و مکان و در مجموع ادراک فضا به کودکان می باشد به عبارت کلی تر بازی های رایانه ای اثر مثبتی بر فرایندهای شناختی و ادراکی کودکان دارد.

بازی رایانه ای از خلاقانه ترین نوآوری بشر است و ابزار بسیار مهمی در سرگرمی کودکان به خصوص در عصر حاضر است که آپارتمانهای کوچک و روابط اجتماعی کمتر شده است با توجه به اهمیت بازی های رایانه ای در شکل گیری و تقویت مهارتهای شناختی، ادراکی ، یادگیری ، زبان و هوش کودکان به خصوص در ارتباط با کودکان پیش دبستانی با در نظر گرفتن تعداد ساعتهای مشخص در طول روز یا در طول هفته و همچنین نوع بازی ها می توان به این هدف نائل آمد.

منبع:کانون مشاوران ایران